Lịch sử hình thành và phát triển của Phật giáo tại làng Tú Luông xưa kia nói riêng và Bình Thuận nói chung gắn với quá trình di dân của đại bộ phân cư dân các tỉnh phía Bắc và Nam lập nghiệp. Trong lớp di dân đó có những Nhà sư, họ mang theo giáo lý Phật giáo vào Nam khai sáng, lấy đạo hạnh và từ bi để làm chỗ dựa tinh thần cho cư dân trong buổi đầu khai lập cuộc sống mới. Mặc khác, giáo lý Phật giáo dễ dàng thấm nhuần vào tâm thức của người dân trong hoàn cảnh lúc bấy giờ.

    Làng Tú Luông, xưa kia được hình thành khá sớm so với các làng khác ở Phan Thiết, đây là nơi sầm uất, tập trung cư dân đến sinh sống đông đúc; như chúng ta đã biết đối với bộ phận cư dân phía Bắc khi vào Nam khai khẩn đất đai lập làng mới, việc đầu tiên là họ tạo dựng đình để thờ Thành hoàng Bổn cảnh. Rất tiếc các tư liệu liên quan đến niên đại dựng đình đã thất lạc, hiện nay chỉ còn thanh xà cò khắc chữ Hán Nôm ghi lại niên đại năm trùng tu đình là năm Tân Sửu (1871). Ngoài đình làng Tú Luông, ở đây còn tồn tại 2 ngôi chùa làng Tú Luông đó là chùa Linh Sơn và chùa Long Hải, điều đó chứng tỏ Phật giáo đã phát triển và có chỗ đứng tinh thần trong lòng Phật tử và nhân dân nơi đây trong buổi đầu khai lập làng.  

    Xưa kia chùa Long Hải là một thảo am nhỏ do nhân dân địa phương mộ Phật dựng lên để thờ Tam Bảo. Năm Duy Tân thứ 3 (1909) Sư Từ Nhơn ở chùa Linh Sơn phát tâm đến am tranh này để trụ trì và hoằng hóa phật pháp, do đó nhân dân đóng góp xây dựng chùa và đặt hiệu là “Long Linh Tự”. Năm Khải Định thứ nhất (1916) Nhân dân địa phương và phật tử góp công, tiền của xây dựng chùa tường gạch, vôi vữa và mái ngói âm dương thay ngôi chùa tranh và đổi tên là “Long Hải Tự”. Hòa thượng Nguyên Lý hiệu Từ Quang được Hòa thượng Tâm Hiền chùa Long Đoàn (Hàm Thuận Nam) tranh cử đưa về làm trụ trì chùa Long Hải. Sau khi Hòa thượng Tâm Hiền viên tịch thì Hòa thượng Từ Quang về lại chùa Long Đoàn để trụ trì. Hiện nay, tại gian thờ Tiêu Diện Đại Sĩ còn lưu giữ thanh xà cò khắc bằng chữ Hán nôm ghi lại năm tôn tạo với nội dung: “Năm Nhâm Tuất (1922) mạnh hạ đồng cát tạo”.

          Tổng thể các hạng mục kiến trúc ở đây gồm 3 nóc và được phân bố theo chữ Điền. Nhìn từ cổng vào, Chính điện thờ Phật nằm bên hữu, bên tả là Thanh Minh thờ Tiêu Diện Đại Sĩ, Thập Loại Cô Hồn  (do đó chùa Long Hải còn được gọi là chùa Mã Lạn), Bà Thai Sanh, Cửu Thiên Huyền Nữ, Quan Thánh Đế Quân và gian thờ Tiền - Hậu hiền có công khai lập chùa nằm ở giữa lùi về phía sau.

          Kiến trúc chung của chùa được xây dựng trang hoàng, bề thế và cổ kính; bộ khung sườn được lắp ghép bằng các loại gỗ quý theo dạng  kiến trúc “tứ trụ” gồm 4 và 8 cột chính ở giữa, các cột quân, cột hạ tỏa ra xung quanh liên kết với con đội, kèo, trính, xiêng ngang để bộ khung đứng vững. Các con đội được tạo dáng bình hoa, ở dưới phình to đặt giữa thân vình trính, lên trên thu nhỏ dần nâng đỡ thượng lương; tất cả các vì kèo, trính chạm khắc thành sáu cạnh duyên dáng và đầu khắc tạo thành đầu giao long tinh tế. Bên trên mái lợp ngói âm dương và bên trên các đường diềm mái trang trí các hình tượng nghệ thuật gắng với quan niệm dân gian xưa và của Phật giáo như: lưỡng long tranh châu, lưỡng long chầu chữ Vạn, hình tượng giao long, kỳ lân bằng sứ men xanh và đắp nổi bằng vôi vữa.

Các hạng mục kiến trúc chùa Long Hải nhìn từ Cổng vào

    Điện thờ Phật kiến tạo hai nóc trên trục thẳng theo thứ tự trước sau, trung tâm nội thất đặt Điện thờ Phật; Chính giữa là tượng Phật Thích Ca ngồi đài sen, hai bên là Quan Âm, Địa Tạng và phía trước đặt tượng Quan Âm nghìn tay nghìn mắt. Hai bên và bên trên diện thờ trang trí các lọng khám bằng gỗ chạm khắc các hình tượng nghệ thuật dân gian sống động và mang tính mỹ thuật cao như: lưỡng long chầu mặt trời, hình tượng hai con rồng trong tư thế vẫy vùng vờn mây.

    Nội thất gian thờ Tiêu Diện Đại Sĩ, ở giữa là khám thờ pho tượng Quan Thế Âm Bồ Tát hóa thân Tiêu Diện Đại Sĩ, tượng rất lớn và trong tư thế ngồi ngai, bên hữu là khám thờ tượng Bà Thai Sanh và Cửu Thiên Huyền Nữ, bên tả là khám thờ Quan Thánh Đến Quân. Lọng khám xung quang các khám này được chạm khắc các hình tượng nghệ thuật dân gian xưa tạo nên những tác phẩm điêu khắc trên gỗ mang tính nghệ thuật cao. Ngoài ra, trước và trên các khám còn trang trí những bức hoành phi, liên đối khắc bằng chữ Hán nôm trên gỗ và có nội dung ca ngợi công đức, sự linh hiển của các vị thần, cảnh đẹp của làng Tú Luông ngày trước.

    Nơi đây, còn lưu giữ 02 sắc phong của đời vua Khải Định phong cho Tiêu Diện Đại Sĩ và Quan Thánh Đế Quân; ngoài ra còn lưu giữ một số di vật có giá trị khác như: bài vị của các bậc tiền nhân khai lập chùa, các khám thờ, hương án được làm bằng gỗ, chạm khắc các họa tiết, hình tượng dân gian xưa như rồng, hoa cúc và dây leo rất đẹp và đầy tính nghệ thuật; tượng thờ bằng đất, gỗ; đại hồng chung, bát bửu và một số đồ tế tự khác.

    Hàng năm vào ngày rằm tháng bảy âm lịch, tại chùa thường tổ chức hội làm chay để cúng cầu siêu có các oan hồn, ngoài ra đông đảo nhân địa phương và một số vùng lân cận ở Phan Thiết còn đến chùa bái Phật, Quan Thánh, Tiêu Diện Đại Sĩ vào các ngày rằm, mùng một trong tháng, đặc biệt chùa tổ chức các lễ cúng lớn vào ngày mùng 9/9, rằm tháng mười, lễ Phật Đản, Tết…

    Chùa Long Hải với những giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc nghệ thuật, vị trí tọa lạc như trên; đây là nơi hấp dẫn cho du khách trong những chuyến đi hành hương lễ chùa bái Phật, nghĩ mát tắm biển, khám phá vẻ đẹp kiến trúc cổ, tìm hiểu lịch sử hình thành và tồn tại của Phật giáo ở làng Tú luông nói riêng và Phan Thiết nói chung.

                                                Bài và ảnh: Nguyễn Chí Phú